AS METAMORFOSES ARQUITECTÓNICAS

As ocupación por outros pobos, as guerras, o expolio, os incendios, as reutilizacións ... entre outras foron causa da desaparición e deterioro de moitas das construcións do pasado. Pero curiosamente, as reutilizacións ás veces serviron para que esas obras chegaran ata nosoutros aínda que deterioradas. Ás veces debemos dar grazas pois evitouse a rapiña dos materias para outras construccións.

En moitas ocasións, a Igrexa edificou os seus templos sobre antigos santuarios paganos, o que tiña un dobre significado: suplantación das antigas crenzas e demostración do triunfo da nova relixión.
Posiblemente o caso máis coñecido sexa o da mezquita de Córdoba, inicialmente unha basílica cristiana, convertida no século XIII en Catedral. As reformas e engadidos posteriores -sobre todo os levados a cabo no XVI- deron como resultado a actual imaxe: un edificio dentro de outro

Hai moitos outros casos de adaptación e de reconversión.


- MEGALITISMO CRISTIANIZADO

A miúdo bastaba con engadir unha cruz no alto do menhir, pero hai solucións máis creativas como o que amosan os relevos do menhir de Saint-Uzec na Bretaña francesa

- Menhires e dolmens en cemiterios, pois tamén os particulares aproveitan recursos

- De dolmen a capela como estes exemplos de Portugal

A capela de Santa Cruz en Cangas de Onís levantouse sobre un montículo que alberga un dolmen

-TEMPLO DE ATENEA EN ORTIGIA (Siracusa-Sicilia), de templo a Catedral

Os gregos de Corinto fundaron na actual Siracusa unha colonia, asentándose primeiramente -s.VIII a.C.- na illa de Ortigia (a paleopolis) para pasar logo á zona continental (neápolis).

O gran templo de Atenea,  levantouse na illa onde no lugar no que se fixera a primitiva fundación no século V a.C. en memoria da vitoria na batalla de Hímera (contra os cartaxineses).
Construído en pedra arenisca revestido con mármore das Cícladas, era un templo de orde dórica, períptero e hexástilo. En contra da norma de harmonía, os laterais contan con 14 columnas.
Pronaos e opistodomos presentan columnas in antis; a naos está bordeada cunha columnata en tres dos seus lados, rodeando a estatua da deusa. 
A maqueta do Museo arqueolóxico pouco di da magnificencia da obra da que ten falado Cicerón aludindo ás portas con decoracións de marfil e ouro, ás táboas de pinturas do interior e ás riquezas que albergaba no interior, ou do escudo dourado de Atenea no frontón.

No século VII os bizantinos, que viñan de ocupar o territorio, tiñan orde de destruír os templos pagáns ou reconvertelos, neste caso por sorte optaron polo segundo o que permitiu a supervivencia do antigo templo. 

Mantendo a estrutura orixinal pero dando maior altura, os muros da naos foron derrubados por medio de oito arcadas sobre piares en cada lado para crear a nave central. Aproveitaron o material sobrante para cerrar o exterior cegando o perístilo. As paredes da pronaos e do opistodomos tamén se suprimiron para formar nesta última a ábsida, o que era preciso para a correcta orientación do cristianismo.

Durante a dominación musulmá adaptouse como mesquita para logo volver a ser igrexa. A derradeira transformación foi a barroca catedral que hoxe visitamos e onde aínda seguen visibles os antigos elementos do templo grego.
Superposición de edificacións en planta e alzado. 

Muros exteriores conservando, en parte, columnas,  a crepidoma cos seus tres banzos e o arquitrabe de triglifos e metopas

A columna angular embutida nos novos muros do mesmo xeito que as demais

Vista do cegado perístilo interior reconvertido en naves laterais

A nave central coas novas arcadas pero conservando as columnas do perístilo correspondentes ó opistodomos

O templo da Concordia Agrigento, igualmente en Sicilia, un perístilo hexástilo canónico de orde dórica, sufriu tamén un proceso de transformación en igrexa no século VI, pero ó ser menos drástica a intervención foi posible recuperalo a mediados do XVIII eliminando o peche perimetral.

O sistema de conversión en igrexa foi igual que o que vimos de sinalar no templo de Atenea. Aínda seguen visibles os muros de arcos levantados para crear as naves

-TEMPLO DE DIANA EN ÉVORA (Portugal), de templo a fortaleza

Trátase dun templo romano ubicado no antigo foro da cidade. Este é o seu estado actual, pero desde que deixou de ser templo pasou por distintas funcións.

Data de finais do século II ou primeiros do III d.C. e aínda conserva parte do podium, unha ducia de columnas, cos seus capiteis corintios, e parte do entaboamento. Pese a que se coñece como templo de Diana, en realidade parece que foi dedicado a Augusto, pero a atribución a Diana no século XVII por mor dunha lenda, impúxose.
Comezou a súa restauración a finais do XIX.

Na Idade Media estivo incorporado á fortaleza da cidade convertido en torre. Como ves na imaxe, mantivéronse as columnas, o basamento e o entaboamento, pero cegáronse os intercolumnios e superpúxose un corpo almeado. O espazo interno destinouse á venda de carne, entre outras funcións.









As imaxes inferiores, grabados do XIX, dannos unha idea da súa utilización. Resulta curioso esa suma de almeas, o peche dos intercolumnios, a porta de arco oxival, ....

- TEMPLO DE DIANA EN MÉRIDA, de templo a palacio

Aínda que así coñecido, parece que estaba dedicado ó culto imperial.
Foi construído a finais do século I a.C. no foro municipal de Emerita Augusta, é dicir o centro da vida social e política da cidade.
Trátase dun templo períptero, hexástilo, con 11  columnas laterais e de orde corintia, que se levanta sobre un alto podio, o témenos delimitado polo períbolo. Estaría recuberto de estuco.

No século XVI aproveitando parte da construción e dos materiais converteuse en palacio dos Conde de los Corbos, coñecida popularmente como Casa de los Milagros. Abaixo podes ver a situación actual, como se edificou a vivenda dentro do templo, deixando espazo para crear un patio interior.

A casa foi expropiada no 1972 e comezou a súa demolición pero logo optouse por mantela como exemplo de obra renacentista.
Engado algunhas imaxes que deixan constancia da grandiosidade e calidade da obra arquitectónica.

- TEMPLO DE VIC (Tarragona)

A cidade íbera de Ausa foi colonizada polos romanos e no século II construíuse este templo. Levántase sobre podio como era habitual, próstilo, hexástilo e con columnas de capiteis corintios. Descoñécese a quen estaba dedicado, posiblemente a Juno ou a Minerva.

Presenta a peculiaridade de empregar o aparello opus africanum, alternando os perpiaños horizontais con cadeas de perpiaños verticais de gran tamaño.

No século XI quedou dentro da estrutura do Castelo dos Montcada. Pasou logo a ser sede administrativa e incluso cárcere.

O que hoxe vemos é unha reconstrución do XIX realizada a partir dos poucos elementos que se encontraron en 1882 entre os escombros do palacio cando este pasou a ser demolido.


- ARCO DE TRIUNFO de ADRIANO(Xerusalén)

Tras destruír a cidade, Adriano levantou un arco de triunfo como entrada ó foro da nova cidade Aelia Capitolina. Un arco de triplo vano como vemos na imaxe inferior, do que tan só se conserva a parte mais escurecida

Pero, ¿como se conservaron estas partes?

Curiosamente unha das arcadas laterais desapareceu, a central quedou medio embutida nas edificacións e utilizada como vivenda, e a outra arcada serviu a ser a ábsida da Igrexa do Ecce Homo, levantada na Vía Dolorosa por onde se considera que pasou Xesús camiño do Calvario.

E sempre se reutilizan pezas soltas (spolia) sexan capiteis, fragmentos de fuste, unha ara romana ou  fragmentos labrados que servirán como soporte do altar ou da imaxe dun santo, como pía bautismal ou da auga bendita, ou directamente para os paramentos.

TEMPLO DE ATENEA NIKÉ OU DA VITORIA ÁPTERA

CATALOGACIÓN

Recoñecemento da obra. Estamos diante dunha obra arquitectónica de tipo relixioso, concretamente tratase do templo dedicado a Atenea Niké, a Atenea Vitoriosa, ou Vitoria Áptera (sen ás, para que non abandonase aos atenienses) coa finalidade de conmemorar a vitoria de Alcibiades sobre os persas.

Función. Os templos gregos aínda sendo obras de función relixiosa non son recintos de oración, senón o lugar no que habita o deus ou a deusa á que se dedica o edificio. En consecuencia o edificio é de reducidas dimensións e o espazo interior carece de importancia posto que os fieis realizan as prácticas rituais de culto no exterior.

Localización. Érguese na Acrópole, no bastión dereito dos Propileos, sobre un espazo mínimo ocupado por un templo anterior que fora destruído polos persas no 480 a.C. As escarpadas paredes do bastión obrigaron á delimitar o espazo por un parapeto de seguridade para os visitantes. Tratábase dun pequeno muro de mármore e unha balaustrada de bronce. O muro exterior estaba ornado con relevos alusivos ó tema da vitoria (ver a Vitoria atándose unha sandalia) que seguían o estilo de Fidias, seguramente serían obra dalgún dos seus discípulos.

Na rocha sagrada da Acrópole levantáronse tamén outras construcións relixiosas importantes da cidade como os templos do Partenón e o Erecteión, ademais da calcoteca (museo do bronce), o santuario de Artemisa Brauronia e o odeón (na ladeira).

Estilo e datación. Pertence ó período clásico da arte grega, séculos V e IV a.C., entre o fin das guerras médicas e a morte de Alexandre Magno no 323, máis concretamente ó clasicismo pleno do s. V a.C., que coincide co goberno de Pericles quen encargou a reconstrución e embelecemento de toda a rocha sagrada despois da súa destrución polo exército persa de Xerxes no 479 a.C.

Se ben o proxecto construtivo data do 449, coetáneo do Partenón, a obra non se levou a cabo ata vinte anos despois, xa morto Pericles e durante as Guerras do Peloponeso, o que outorgaba un significado engadido ó templo: a ambición de Atenas de se converter na polis líder. A razón do atraso non está clara, posiblemente se pospuxera para centrar todos os esforzos na edilicia do Partenón.

Materiais. Está realizado en mármore do Pentélico e pedra de Paros.

Autoría.  A obra débese a Calícrates, colaborador na construción do Partenón, quen tivo que adaptar o proxecto inicial a un espazo que se reduciu máis coa grande volumetría acadada polos Propíleos

O templo de Atenea Niké é unha obra chea de elegancia e fermosura, aínda sendo unha miniatura no medio dos restantes imponentes edificios da Acrópole.

CONTEXTO

.....................

ANÁLISE

Antes de pasar á análise particular, convén convén facer dúas precisións previas. En primeiro lugar que a forma dos templos gregos non é unha creación ex novo, senón que deriva do mégaron micénico, pero se o mégaron era un palacio, os gregos toman o modelo para convertelo en templo. En segundo lugar, entender que os templos non son construcións illadas, pola contra forman parte dun conxunto que abarca todo o témenos, o espazo sagrada delimitado polo períbolos (neste caso toda a rocha sagrada da Acrópole). 

Esta concepción pervive no mundo grego, sempre máis interesado no conxunto e no valor plástico dos exteriores que na organización ou funcionalidade dos espazos internos, contrariamente do que farán posteriormente os romanos. 

Constrúese en aparello de cantería isódomo unindo os perpiaños por medio de caravillas sen empregar argamasa. 

De planta rectangular, tetrástilo por ter catro columnas no fronte e anfipróstilo ó contar con pórticos en cada un dos lados menores. As pequenas dimensións fixeron que pronaos e opistodomos quedaran reducidos a pequenos pórticos, e a que a naos cadrada, onde se situaba a estatua da deusa, se vira reducida a 4x4 metros. A cella cos seus dous piares no acceso semella a estrutura dun templo in antis.

O alzado segue o esquema dos templos gregos acorde a un  módulo de harmonía e proporción que se materializa na existencia das ordes, que toman como unidade de medida o radio do fuste da columna e a partir de aí a proporción aplícase a todas as partes e elementos, de xeito que toda a composición queda normativizada. Neste caso en orde xónica, máis esvelta e lixeira que a orde dórica, polo que se asocia có feminino.

De abaixo arriba encontramos os seguintes elementos: a crepidoma, plataforma de tres banzos (estereóbatos, os dous inferiores, e estilóbato o superior) no todo o perímetro; as columnas: ............. (basa, fuste -neste caso monolítico- ....., capitel....); entaboamento constituído por un arquitrabe subdividido en tres bandas horizontais, un friso continuo adornado con relevos, e a cornixa que sobresae do plano anterior.

A fin de lograr unha mellor visión da volumetría e da xeometría do conxunto, aplicaron tamén certas corrección, así as volutas exteriores dos capiteis dos catro ángulos dispóñense tanxecialmente.

 

Como o tellado é a dúas augas fórmanse nos lados menores sendos frontóns cuxa superficie interna, o tímpano, se decora con programas escultóricos en relevos, hoxe perdidos.

En canto ó programa escultórico inclúe os relevos do friso coas vitorias bélicas dos atenienses  e nos frontóns unha Xigantomaquia e unha Amazonomaquía. A isto hai que engadir os xa citados do parapeto.
Esta pequena xoia arquitectónica foi destruído polos turcos no século XVII que aproveitaron o material para facer fortificacións. No século XIX, foi reconstruído por arqueólogos franceses 

TÀPIES

CATALOGACIÓN

Obra abstracta de grandes dimensións (1,70x1.95) realizada por Antoni Tàpies en 1959 servíndose dunha técnica mixta sobre lenzo, emprega po de mármore con pigmentos e PVA (acetato, cola).
Clasifícase como arte abstracta informalista que se desenvolve na Europa de finais dos anos 40 do século XX. Dentro dese informalismo máis particularmente representa a pintura matérica ou tamén denominada Art Brut iniciada por Dubuffet e Fautrier e que Tápies comeza a desenvolver a partir do 1955. Será esta etapa a mellor considerada por coleccionistas e críticos de arte.
Antoni Tàpies, nacido en Barcelona no seo dunha familia burguesa e catalanista, foi persoa comprometida politicamente contra da ditadura franquista. De formación autodidacta, soubo pasar dun realismo inicial a un primeiro surrealismo máxico con influencias de Miró e Klee para continuar cara á abstracción xeométrica e ó informalismo e a pintura matérica. Certamente moi pronto comezou a se interesar pola materia, a terra, as arpilleiras, chatarra, madeira, roupa vella, xeso, vidro, ... cos que engade todo tipo de texturas á súa obra. Pero ademais as perfora, destrúe, fura, corta e desgarra. Todo cunha finalidade principal: provocar sensacións emocionais

CONTEXTO

A arte estadounidense posterior á II Guerra mundial, decantarase polo Informalismo, entendendo por tal non unha tendencia concreta senón un espírito de rebeldía creativa que fracturaba a conexión coas formas da tradición e renunciaba á programas conceptuais como modo de creación de escolas, primaba ante todo a individualidade. É o que fixeron Pollock ou de Kooning.
Do mesmo modo en Europa, a tendencia informalista domina o desolador panorama artístico de posguerra. En España, a situación era aínda máis complexa, pois a identificación da II República coa arte de vangarda, supuxo que a derrota militar daquela tras da guerra civil, levase aparellada a práctica desaparición de calquera tipo de tendencia plástica de carácter progresista.
Os principais grupos de pintores abstractos españois son o Grupo Pórtico de Zaragoza, o Dau al Set de Barcelona, ó que pertenceu Tápies, e El Paso de Madrid. As figuras principais son, xunto con Tàpies, Saura, Canogar e Millares, entre outros. Son eles os que conseguiron conectar a arte española coa arte internacional, tras décadas de illamento.

ANÁLISE

A técnica serve de soporte ó contido e á súa mensaxe. Sobre o lenzo disposto horizontalmente sobre o chan, aplica con espátula ou coa propia man pintura dentro dunha gama moi reducida de cores frías e terrosas - ocre, marrón, gris e negro- de óleo e outros pigmentos con po de mármore triturado. Sobre esta mistura de base xa case seca realiza un grattage con tela de arpilleira: pégaa sobre o lenzo e logo arríncaa para crear unha estrutura de relevo con zonas resgadas, rabuñades ou furadas. A continuación fai un novo gratagge servíndose de diversos útiles -punzóns, coitelos, pinceis, tesoiras, as propias mans- para engadir signos simbólicos (cruces, asteriscos, letras -como neste caso un Y e un X-, números) e liñas de trazos distintos que recordan os graffiti. En ocasións emprega tamén a técnica do dripping. Máis que pintura sobre lenzo, a consistencia plástica da obra semella unha parede ou unha tapia, o mesmo artista xoga co significado do seu apelido
Logra a conxunción de texturas e tonalidades diferenciadas combinando o matérico e o icónico xunto co cromatismo, para crear unha imaxe sorprendente a modo de poema visual, unha obra aberta coa que interpela o espectador.
Cun rigor compositivo minimalista, unha contundente austeridade cromática, sen referencias figurativas e despoxada de significación concreta, a obra resulta sen embargo sobrecolledora, pois da interacción entre contido e continente xurde un signo conceptual de dimensión moral, característico da obra de Tápies.
Na súa obra reflexiona sobre a vida e a morte, sobre a soidade e a alegría, sobre o paso do tempo. El mesmo dixo que a obra de arte debe deixar perplexo ó espectador para facelo meditar sobre o sentido da vida.

PINTURA, 1955