02/02/17

COUSAS DE NENOS


Ata que comezaron a desenvolverse os retratos infantís, primeiro para a nobreza e logo para a burguesía, os nenos só aparecían como un elemento máis dentro da historia narrada. Xunto cos nenos, os anxos, querubíns ou, en xeral, os putti, foron unha figura que permitía ós artistas introducir un punto anecdótico e divertido, que distendía a seriedade da composición.
Cando pensamos nesta idea de introducir un divertimento, rapidamente nos ven o recordo de Nicolasito Pertusato nas Meninas de Velázquez que non desperdicia a ocasión de molestar ó mastín que descansa placidamente no primeiro término.Así describía Antonio Palomino en "El museo pictórico y escala óptica” (1724):
... en principal término está un perro echado y junto a él Nicolasico Pertusato, enano, pisándolo, para explicar a el mismo tiempo, que su ferocidad en la figura, lo doméstico, y manso en el sufrimiento; pues cuando le retrataban se quedaba inmóvil en la acción, que le ponían; esta figura es obscura, y principal, y hace a la composición gran armonía
O anano que segundo o Catálogo do Museo do Prado contaría 21 anos nese momento, viñera a España desde o Milenasado formando parte do séquito da raíña Mariana de Austria. A súa permanente adhesión e lealdade foille recoñecida con distintas mercedes e incluso no testamento -aínda que perdido, coñécense as cláusulas- Mariana de Austria ordena un pago monetario e a entrega de  algunhas xoias. Se sabe tamén que viviu máis de 60 anos e que posuía cinco criados ó seu servizo e importantes rendas no testamento, segundo se extrae doo outorgado a favor dos seus irmáns..
Así que a memoria desa pequena figura que dinamiza o lenzo introducindo con este pillabán unha nota lúdica, mantívose no tempo grazas a Velázquez.
Ollando o pasado vemos outras figuras infantís ocorrentes polo que fan ou pola súa disposición É o caso destas réplicas romanas dun orixinal helenístico, O neno da oca. ¡Hai que ver a cobiza coa que o neno  aperta o pescozo do pobre animal!.


Nunha procesión tan longa -senadores, sacerdotes, maxistrados, familia imperial- coma a da Ara Pacis pode pasar de todo, neste caso son os pequenos os que rompen o cerimonial desfile
No friso do lado norte, unha nena da familia avanza firme e segura portando na man dereita un anaco de loureiro, vestida cunha rica toga e adornada cun colar de bolas,. Tan contenta vai que tende a adiantarse do lugar que lle corresponde, por iso a súa nai tira dela agarrándolle fortemente o peiteado para que manteña o ritmo

Neste fragmento conservado no Louvre e que corresponde ó friso sur, entre os senadores destaca este pequeno. Parece xa canso de tanta cerimonia, chama a atención de quen, supoñemos, é un familiar. Tira da toga e mira con rostro ansioso. A súa vestimenta difire da dos outros nenos co cortexo, ademais adorna o seu colo cun torques. 


Despois do grupo de Antonia a Menor, co seu fillo da man, e o seu marido Druso o Maior, outro neno da familia avanza charlando co de detrás, mais para non se perder suxeitase do toga de Druso, o seu tío. Togado e con coroa de loureiro, porta tamén no colo, a bulla, un colgante que a modo de amuleto levaban os nenos romanos ata a adolescencia.Este pequeno é Gneo Domicio Enobarbo, o que andando o tempo será pai de Nerón. Advirte o xeito no que o seu pé dereito supera o marco do relevo.




O Tríptico dos Uffizi (1464-1470), obra de Andrea Mantegna, inclúe no panel dereito un tema non demasiado habitual, a Circuncisión. Nesta escena que se desenvolve nun marco arquitectónico solemne, están presentes a Virxe sostendo o Neno que vai ser  circuncidado, Xosé á esquerda cun cesto con dúas rulas -necesarias para a purificación de María despois do nacemento do seu fillo-, o vello sacerdote co coitelo que ven de recoller da bandexa que suxeita un neno. Á dereita, en segundo plano, outras dúas mulleres: a máis vella, a profetisa Ana, e unha máis nova acompañada dun neno. Segundo algúns trataríase  de santa Isabel e do seu fillo Xoán o Bautista, aínda que iconograficamente falten datos para tal aserto.
O rapaz non semella estar moi ledo, un tanto rosmón, chupa o dedo mentres na man sostén  unha rosca xa medio trincada. Observa a dozura coa que a muller lle xira suavemente a cabeza para apartarlle da vista a cruenta cerimonia.




Cando, para commemorar a concesión de autogoberno da cidade de Ascoli que estaba baixo dominio papal, a Carlo Crivelli encárgaselle pintar no 1486 o retablo dunha Anunciación para a igrexa homónima. Mais se trata  dunha imaxe compositivamente pouco usual, en primeiro lugar pola presencia de San Emigdio a carón do Arcanxo Gabriel. Hai que ter en co ta que o santo é o padrón da cidade, como tal presenta a maqueta de Ascoli. En segundo lugar polas froitas do primeiro plano como mostra do seu virtuosismo, e en terceiro lugar polo fastuoso marco urbano. Unha rúa pavimentada en perspectiva que nos leva, superando o arco triunfal, ata o fondo, á que se abren, amén da casa de María, outras edificacións tratadas con suma minuciosidade en todos os detalles. Engade ademais personaxes diversos para enfatizar a idea do cotían, persoas alleas ó que acontece agás ese neno que asoma curioso para ver quen son esas estrañas figuras da rúa. 


¿E que diríamos dos nenos ouriñando?. É unha imaxe que pode resultar simpática e que ben coñecemos pola fonte do Manneken Pis de Bruxelas rematada nunha escultura en bronce dun neno ouriñando coroa a fonte.
O modelo data de principios do século XVII, se ben a figura que se ve na actualidade é unha réplica da orixinal que despois de ter sido roubada e recuperada se gardou no Museo da cidade.
Non creo que exista turista que non teña feito unha foto diante desta icónica fonte como recordo da viaxe.


¿Existen outras obras deste tipo? Sen dúbida.
Un lenzo ben característico de tal actividade é o Pequeno Baco (1623) de Guido Reni. O neno Baco criado polo sátiro Sileno -vello, intelixente e borrachín- pronto aprendeu del o amor polo viño. E así o representa Guido Reni: con coroa de vides, empinando o cóbado comodamente apoiado nun barril de viño, mesmo como se estivera acodado na barra dun bar. Curioso que case es establece unha circulación continua de fluídos: chorro de viño saíndo do barril, tragos que vai bebendo e chorro de ouriños, entrada so viño que bebe. O Hematocrito del arte, retitula esta obra como "Xuventude sen valores" (il bambino alcoholicci).
¡Unhas meixelas vermellas e unha mirada perdida!


En moitas ocasións aparecen inseridos dentro do acontecer dunha historia



Mais posiblemente unha obra que resulta ben divertida na súa representación, non polo tema, é este lenzo de Rembrandt, Rapto de Ganimedes (1635). O adolescente príncipe troiano Ganimedes a quen a Ilíada describe como o mais fermoso dos mortais, encargábase do coidado dos rabaños familiares, pero un día Zeus ó velo, encaprichouse e raptouno transformándose en aguia (¡as argucias de Zeus!). Así narra Ovidio nas Metamorfoses:
Sin demora, tras batir el aire con sus falsas alas, raptó al Ilíada, que ahora prepara también las bebidas y sirve el néctar a Júpiter contra la voluntad de Juno [Hera]
Para contentar os pais regaloulles uns cabalos tan veloces que ata podían galopar sobre a auga. E así todos félices.
Se habitualmente se representaba a Ganimedes como un mozo, Rembrandt opta por facer del un neno pequeno rechoncho, sorprendido -aínda suxeita na man esquerda un acio de cereixas- e totalmente aterrado ata o punto de facerse pis de puro pánico. Tamén difire Rembrandt en amosar a resistencia do pequeno que trata de zafarse da poderosa ave empurrándoa coa súa man dereita e en suprimir toda carga sexual. O claroscuro subliña a expresividade do dramático momento.



Os putti, amoriños, querubíns ou nenos simplemente dan moito xogo. Guido Reni amosa unha verdadeira loita de putti que no fondo non é un simple xogo, realmente presenta a loita entre putti plebeos -os de pel escura- e putti nobres -de pel branca-. Non hai piedade nesta loita corpo a corpo.












No Rapto de las sabinas (1799), David amosa como o enfrontamento entre sabinos e romanos se traslada mesmamente ós nenos. En primeiro plano e no centro esta encarnizada liorta, un atacando cheo de agresividade coas meixelas arroibadas e os ollos iracundos mentres o outro ergue a man na procura de axuda.
O acontecemento-lenda está tomado dos escritos de Tito Livio e de Plutarco. Segundo a narración, os romanos estaban escasos de mulleres, polo que Rómulo decidiu organizar uns xogos na honra de Neptuno e invitou ós pobos veciños.Moitos sabinos acudiron coas súas mulleres e fillos. No transcurso das competicións os romanos foron expulsando os homes e apoderándose das mulleres coas que logo casarían. Anos despois, os sabinos atacaron para desquitarse. Este é o momento que presenta o lenzo, cando as mulleres sabinas -agora xa romanas- se interpoñen entre os dous bandos. A figura central cos brazos abertos é Tarsilia, filla do rei sabino Tacio e esposa de Rómulo, interponse entre os dous. Na confrontación pode perder un pai ou un marido. 

No extremo oposto, encontramos as figuras entrañables, sexan nenos ou anxos.

Rafael, o rei das madonnas, introduce na Madonna Sixtina (1513-14) dous pequenos anxos apoiados na balaustrada asistindo curiosos ó encontro da Virxe con San Sixto e Santa Bárbara.Fermosos e tenros convertéronse nunha imaxe icónica do Renacemento, por si mesmos á marxe do lenzo ó que pertencen. Popularmente difundíronse impresos en camisetas, chaveiros, postais, bandexas, libretas,.....
Unha curiosidade desta obra: a man dereita de san Sixto ten seis dedos sen que conste que tivera tal malformación. A razón estriba ó parecer nunha significación ben concreta: simbolizaría un sexto sentido sentido, o da profecía.





¿Qué dicir dos marabillosos putti de Mantegna?. Só iso, marabillosos. Desde estes dous que se esforzan por manter no alto a pesada cartela incluso apoiándose no bico dos pés, a ese outro que meteu a cabeza entre os balaústres da rotonda do óculo e agora chora enrabiado porque non consegue sacala. Son fragmentos dos frescos da Cámara dos Esposos para a familia dos Gonzaga en Mantua, realizados entre 1465 e 1474


¡As abellas pican!. Cupido non pensou, roubou mel dun panal e agora ven queixarse a Venus do ataque das abellas (Lucas Cranach, c.1525). A nai, tan elegante con ese sombreiro, mentres suxeita unha rama da maciñeira na que se apoia semella desentenderse das queixas.
O asunto está tomado dun poema do grego Teócrito, O ladrón de mel. A tradución tomámola do blogue El hacedor de sueños

Una abeja maligna picó un día
a Eros que robaba una colmena, 
y le picó en la punta de los dedos. 
Eros patea, grita, se lamenta, 
se sopla las heridas y a Afrodita 
mostrando su dolor, llora y se queja
de que ser tan pequeño y diminuto
produzca unas heridas tan cruentas
. .................................. 
Y la madre, riendo, dice al hijo: 
-¿No eres tú semejante a las abejas? 
Tú también, hijo mío, eres pequeño 
¡pero qué heridas tan terribles dejas! 


Así que Cranach materializa unha lección moral, no amor igual que nos panais de abellas hai que ter moito coidado pois calquera imprudencia pode resultar ben dolorosa.
ais dado que Eros adoita non portarse demasiado ben, ás veces precisa dunha labazada ou dunha boa reprimenda
Vindo ó mundo dos mortais, a escola pode ser un mundo complicado. Aínda que non sempre son como esta Escola de aldea (1670)  de Nicolaes Maes. Creo que todos estes nenos ían de verdade contentos á escola.
 

Pero noutras circunstancias as consecuencias poder ser dolorosas.
Na obra de Jean Steen Maestro de escuela (1665), parece que o neno non fixo como era debido así que estira a man para recibir o castigo mentres a nena parece alegrarse, e en Aritmética Mental (1895), na escola pública de S. Rachinsky, o ruso Nikolay Bogdanov-Belsky pinta con gran realismo un exercicio escolar, pero este neno disimuladamente está empregando os dedos para facer a conta. Se miras o lenzo verás que hai outro que o delata.


Agora ben para enfados e castigos o Tamborileiro desobediente (c.1665) de Nicolaes Maes. Está claro o que sucede, o rapaz insiste en tocar o tambor, a nai xa está cansa lle dicir que pare porque vai espertar o bebé, Pero como non para, sacúdelle na man, a baqueta cae ó chan, o neno chora mais frustrado e testudo que outra cousa, mirando de esguello. Ela sacudindo ameazadora uns vimbios dirixille unha contundente mirada de: ¡nin se che ocorra!.


Poñemos punto final con esta obra de Brueghel o Vello, Xogos de Nenos (1560). Nun espazo urbano en perfecta perspectiva recolle máis de oitenta xogos infantís. O curioso é que estes nenos xogan pero subxace tal ordenamento que impide a sensación de tumulto que sería mías propio dun entorno lúdico infantil.





En fin, eses locos bajitos que decía Serrat.





04/12/16

LACTATIO y CARITAS


Al tratar el tema de la Navidad  ya comentamos la iconografía de la Virgen de la Leche que en Bizancio recibía el nombre de Galaktotrafousa, también se denomina Virgen Nutricia, Virgen del Reposo, Virgen de la Humildad cuando la lactancia tiene lugar en un descanso de la huida a Egipto.
El acto de la lactancia materna fue tema habitual de la Antigüedad y en distintas culturas

Desde la tradición egipcia pasaría al mundo copto y al cristianismo. Las primeras representaciones las encontramos en las catacumbas, como esta de la catacumba Priscilla (s.II) en Roma, representando una iconografía que tendrá continuidad en el tiempo.
Bien, hasta aquí nada original. Pero cuando la leche virginal se derrama sobre los devotos y piadosos de la Virgen, nos encontramos ante imágenes bien chocantes. No olvidemos que esta iconografía hay que ponerla en contacto con la cristianización del mito griego del nacimiento de la Vía Láctea.
Veamos. El alimento místico responde a una devoción popular que se extendió desde finales de la Edad Media como símbolo de la maternal misericordia -en este caso de María- hacia sus hijos -entiéndase, los fieles-. La Contrarreforma la consideró una iconografía poco decorosa por lo que acabó desapareciendo a finales del XVI.
Puede actuar como mediadora salvadora de las almas del purgatorio, Virgen del Sufragio -también Virgen de la Gracia-, como en esta representación (1517) de  Pedro Machuca, en la que tanto la Virgen como el Niño-con aire juguetón- aprietan los senos femeninos para derramar el líquido redentor sobre las ánimas condenadas que abren desesperadamente la boca recibir la purificación
Fillotesi della Amatrice utiliza un esquema similar en esta Madonna de la Gracia. La leche se derrama sobre las almas que emergen del subsuelo.

En cambio en la tabla central del Retablo de la Virgen de la Leche (1410) de Antonio Peris, las gentes del pueblo piadosamente acuden con todo tipo de recipientes ansiosos por recoger las gotas caídas


El tema derivó a la lactatio de santos concretos. Particularmente repetida fue la de san Bernardo de Claraval que según la hagiografía recibió en sueños leche de una imagen de la Virgen que le otorgaba así la elocuencia necesaria para la predicación.
El tema tuvo largo predicamento (a la izquierda representación del siglo XIII) hasta también acabar por desparecer con la Contrarreforma. Seguramente la obra más conocida sea esta de Alonso Cano en la que el milagro es contemplado por un cardenal que une sus manos en oración.
Pero hubo muchas representaciones de estas místicas visiones, aunque a veces no parecen tan místicas, repitiendo el mismo esquema: la Virgen con el Niño en brazos oprime con una mano su pecho para dirigir -lo más correctamente posible- un chorrito de leche a la boca del santo vestido con su hábito blanco cisterciense.
El asunto aún tuvo sus réplicas en otros santos: San Pedro Nolasco, en las que el anciano monje se alimenta directamente del pecho mariano al tiempo que Jesús, o en San Cayetano, donde el santo desmayado recibe el alimento divino.

Sin tener relación exacta con las lactationes, el arte refleja como la sangre de Cristo redime al hombre de sus pecados. Es lo que observamos a menudo en la Crucifixión cuando los ángeles recogen piadosamente la sangre que mana de su costado (abajo, fragmento de Benozzo Gozzoli y Giotto) o más milagrosamente por san Francisco (Luca Crivelli)
Pero, Jean Bellegambe, un pintor francés del XVI, le da un giro al tema en dos trípticos. En el de la Sangre de Cristo, los ángeles recogen de la fuente mística la suma de la sangre que brota del costado de Cristo y la leche que mana del seno de María, para verterla sobre las almas del purgatorio. En el del Baño Místico, son los fieles quienes se zambullen directamente en la fuente con la sangre de Cristo -ayudados por la esperanza, a la derecha, y la caridad, a la izquierda-. Si prescindiéramos del contexto, la alegría y el afán en el aseo podrían más bien parecer la fuente de la eterna juventud.


Volvamos al principio, si ya sabemos que la Lactatio es un tema de origen pagano, su cristianización convivió con otro de la misma procedencia, el de la Caritas romana.
El escritor romano Publio Valerio Máximo en los nueve libros Factorum et dictorum memorabilium (Hechos y dichos memorables) dedicados al emperador Tiberio y escritos en torno al año 31, intenta ensalzar las virtudes romanas por medio de anécdotas y relatos tradicionales o extraídos de historiadores y filósofos. 
Entre las historias recogidas figura la de Cimón y su hija Pero. El padre, Cimón, estaba en la cárcel en espera de su ejecución, sin recibir alimento alguno, pero es precisamente su hija quien lo nutre con la leche de su pecho. Cuando un guardián descubre la piadosa estratagema, todos admiraron la bondad y devoción filial de la joven hasta el punto de que los jueces perdonaron y liberaron a Cimón.
Como símbolo de la caridad, una caridad pagana, el episodio caló en múltiples ocasiones en los siglos XVII y XVIII


En fin, también la mitológica leche salvó a ciertos héroes de las amenazas de muerte que les acechaban en su nacimiento. La de la cabra Amaltea, que alimentó a Zeus en la isla de Creta o la de la loba Luperca que en una cueva entre las colinas de los montes Palatino y Capitolio permitió sobrevivir a Rómulo y Remo.

Incluso algún santo, San Esteban concretamente, sobrevivió gracias a la leche de una cierva. Así lo representa Giovanni di Paolo en esta obra de 1450, con el santo niño ya coronado por la aureola de santidad. Tan nutritivos principios no evitaron que muriera lapidado (a la derecha, por Carlo Crivelli).






  © Blogger template 'Solitude' by Ourblogtemplates.com 2008

Subir