MUSCA DEPICTA

Filóstrato de Lemnos no século II d.C. no libro Imaxes (Εἰκόνες) describe as pinturas  existentes nunha enorme galería de arte. Unha ficción  literaria na que detalla obras helenísticas e romanas, todas perdidas ou que, quizá, nunca existiron, pero de grande importancia para os pintores do Renacemento cando emprenderon a representación pictórica de temáticas clásicas para as que non se contaba con mostra material algunha. Son os denominados cadros de écfrase, parten dunha descrición literaria desde a que elaborar a imaxe pictórica, por exemplo A calumnia de Apeles de Botticelli.

Nunha das descricións, Filóstrato refire unha obra de Narciso onde hai unhas flores pintadas con tal realismo que unha abella se pousa sobre elas

Na honra da verdade, a pintura fai que as gotas de orballo esvaren das frores, sobre as que se encontra unha abella, non sei se enganada polo realismo do cadro, aínda que podemos ser nós os enganados pensando que é auténtica a abella pintada

A descrición de Filóstrato enlaza coa contenda entre os dous grandes pintores gregos do século V a.C.: Zeuxis e Parrasio.

Conta Plinio na Historia Natural, s.I, que se organizou un concurso para ver cal era mellor pintor. Zeuxis pintou un rapaz que portaba na cabeza unha cesta de uvas tan maxistralmente realistas que ata as aves se aproximaron a picotear nelas. Satisfeito polo seu traballo, pediu a Parrasio que descorrera a cortina que ocultaba a súa obra, sen se decatar que a mesma cortina era a pintura. O resultado da contenda quedaba claro: se Zeuxis enganou os paxaros, Parrasio enganou a Zeuxis. Irritado pola derrota dixo:

Pintei mellor as uvas que o rapaz, pois se o tivera feito á perfección os paxaros terían medo del.

Ambas historias son unha clara mostra da arte como mimese, entendendo que o relevante é a veracidade da imaxe, a ilusión pictórica de emular a natureza cunha copia tan exacta que incluso o espectador non sexa capaz de discernir entre real e ficticio (Mark Tansey en A proba do ollo inocente (1981) nos pon, ironicamente) de  novo diante do dilema de discernir cal é a realidade; comprobación científica ¿muxirá a vaca ó ver o xoven touro?), en definitiva crear a ilusió do natural coa conquista da realidade, no que xugou un papel básico a perspectiva. Esta foi a visión dominante da pintura renacentista e aí está o fundamento da valoración do artista. De xeito que cando Vasari (s. XVI) quere eloxiar a Giotto, relata unha anécdota ben similar

Din que cando Giotto, moi xove aínda, estaba con Cimabue, certo día pintou no nariz dunha figura que ese Cimabue tiña feita, unha mosca tan natural, que cando volveu o mestre para continuar a súa obra, varias veces intentou espantala coa man, pensando que era de verdade, ata que advertiu o seu erro.

De novo, agora cunha mosca, a habilidade do aprendiz engana o seu mestre cunha representación mimético da natureza, unha imaxe case táctil.

E ben, hoxe vamos a tratar o tema da mímese da mosca na pintura, as muscae depictae.
Pensei comezar apoiando o contido en dous puntos in troductorios: o poema de Machado cantado por Serrat e as fotos de Magnus Muhr, fotógrafo sueco que "traballa" con moscas mortas: recólleas e colócaas sobre un papel branco no que debuxa con trazos simples a lapis escenarios par situacións divertidas da vida "humanizada" das moscas.

En Youtube,  a canción

Sirva esta introdución para superar o rechazo que provoca este molesto e obstinado insecto, evitando incidir na idea da mosca como Belcebú, o demo que se adxectiva como "Señor das moscas" -o título tamén da obra de William Golding-, ou como o mal enviado polo ceo: Xeová  enviou unha praga de moscas sobre Exipto para forzar ó faraón a deixara partir o seu pobo baixo a dirección de Moisés; as moscas saídas do sepulcro de san Narciso salvaron a cidade de Xirona do dominio estranxeiro (o milagre das moscas).

Sendo ben posible que Giotto nunca pintara unha  mosca nunha obra de Cimabue, certo é que foi un elemento engadido en moitas pinturas xa no Quattrocento no norte de Italia, e tamén en Holanda, Flandres e Alemaña. Bulen ó longo da historia da arte sempre medio escondidas xa que nunca tiveron o valor estético suficiente para se alzar en elemento central. ¿Cal é entón o sentido da súa presenza?

• Memento mori, "recorda que vas  morrer".  Dado que as moscas aparecen preto de produtos en descomposición, simbolizan a brevidade do tempo, a corruptibilidade das cousas, a fugacidade da vida.  Esta significación encontrámola nas vanitas, nos bodegóns e nalgúns retratos.
• No ámbito relixioso adquire carácter moralizante, por exemplo na Crucifixión, sobre a caveira de Adán que simboliza o pecado  e que Cristo redime co seu sangue; nas Madonna, a carón de Xesús constitúe un recordatorio da súa futura Paixón
• O artista quere demostrar a súa destreza, o seu virtuosismo captando a natureza, por iso a miúdo está pintada preto do seu nome. Paralelamente busca sorprender e confundir o espectador con ese trampantollo. Por iso a mosca non corresponde en tamaño ó tema pintado, senón á visión desde o espazo exterior, á visión de quen mira  e así o espectador faga como Cimabue: intente espantala. 
• Doutra banda, ás veces, non hai que darlle moitas voltas ó asunto: a mosca está aí para introducir une elemento anecdótico nun marco solemne, inserir o cotián, o insignificante, o accidental. O seu realismo táctil constitúe un xogo entre o real e o ilusorio, entre o que está dentro e o que está fora
• Tense dito que comezaron a pintarse por razóns prácticas, a súa presenza evitaba que outras moscas, as de verdade, se pousaran sobre os cadros recen pintados. Unha especie de tratamento homeopático: similia similibus curantur (o similar cura o similar)

Á marxe de Giotto, considerase que a primeira vez que aparece  como elemento simbólico engadido é na Mística Crucifixión do mallorquín JOAN ROSAT, pintada c. 1445. Catro doutores da Igrexa -Gregorio Magno, Ambrosio,  Agustín e Xerome- xunto con San Pablo  coa Biblia nas mans, contemplan a visión sobrenatural da Crucifixión de Cristo no outeiro do Gólgota ou Calvario (etimoloxicamente "lugar da caveira").

Ó pé da cruz, hai restos óseos e unha caveira e sobre ela unha mosca. Trátase dos restos de Adán, o primeiro home e sobre o que recae a culpa do pecado orixinal. Mais o sangue que sobre ela se derrama constitúe a redención lograda polo sacrificio de deus feito home. Será esta unha fórmula repetida se ben máis habitual resulta acudir a outros animais como lagartos ou serpes

Notable a contraposición que se fai entre a mosca como o insecto do pecado e as formigas, á esquerda, insectos prudentes e laboriosos que simbolizan os bos cristiáns que atesouran a palabra de deus.

Cronoloxicamente a segunda mostra é este Retrato dun cartuxo (c.1446), obra de PETRUS CHRISTUS, o principal pintor de Bruxas tras da morte de van Eyck.

O óleo sobre táboa é un retrato de tres cuartos do monxe identificado como Dionisio de Lovaina, destacado sobre un fondo que corresponde a unha habitación calidamente iluminada aínda que deixa en penumbra a esquina superior dereita en correcta perspectiva lineal

Se na obra anterior a mosca está porque "tiña que estar", aquí non ten a mesma razón de ser. Aparece pousada e vista de lado no marco ficticio enriba  da inscrición PETRVS·XPI·ME·FECIT·Ao·1446

Danse distintas interpretacións: un simple xogo de trampantollo que anime a estrita composición, un símbolo do mal e da impureza situada á marxe do espazo ocupado polo monxe, un recordo da futilidade da vida, unha evocación do interese deste monxe polos insectos tamén parte da creación divina. 

As primeiras "moscas italianas", en concreto veronesas, chegarían da man de FRANCESCO BENAGLIO.

Primeiro sobre  capa de San Xerome penitente (c.1450-55). Baixo dunha arcada non moi correcta en canto á perspectiva, pese á admiración que sentía polas innovacións de Piero de la Francesca, o santo móstrase tan rixidamente disposto que podería pasar por unha talla, na soidade da meditación que o illa do mundo que se adiviña a través da arcada, coa expresión esaxerada e a mirada centrada no crucifixo. A subliñar a idea de renuncia contribúe a mosca pousada no seu ombreiro dereito. Abaixo á dereita o cartel da autoría: Franciscus benalius Filius petri / Albado (Francesco Benaglio, fillo de Pietro, distribuidor de cereais).

E logo nunha Madonna datada a finais da década de 1460. Sobre as froitas unha mosca, a imaxe premonitoria do sacrificio redentor que coa súa morte realizará este neno que agora repousa placidamente coa a mazá do pecado orixinal na mán (¡non faremos comentario algún sobre o cativo!). Benaglio non sería un pintor de primeira magnitude pero iconograficamente as súas moscas "triunfaron". Outros pintores recorreron a ela nas pinturas de Madonnas. Son imaxes devocionarias de pequeno formato presentando a Virxe e o Neno en posición central, ás veces entronizados, rodeados de elementos simbólicos de froitas e flores, soltas ou en grilandas.

GIORGIO SCHIAVONE e CARLO CRIVELLI semellan seguir o esquema.

O primeiro con dúas obras datadas en torno a 1460,  en ambas a mosca descansa no pedestal, unha  á beira dun caravel, símbolo da Resurrección, e a outra a carón da mazá en alusión ó pecado orixinal. Repite os protectores corais no colar de Xesús.

Crivelli, un tanto goticista polos dourados, preciosista, detallista, delicado, pinta ó temple -nunca pasou a empregar óleo- as tres imaxes que seguen entre 1470 e 1480. Fixa unha icona cun estilo tan característico que fai que a súa obra sexa facilmente recoñecible. O peitoril aparece gretado evocando a antigüidade, o lenzo do dosel que pecha o espazo central deixando paso á paisaxe nos laterais, o brillante cromatismo especialmente dos damascos, a liña sinuosa das estilizadas formas -ver as mans- e, sobre todo, a inclusión de  flores e de froitas de gran tamaño, sempre significativas: o melocotón en alusión á Trindade, as violetas referidas á humildade e pureza de María, a cabaza representando a Resurrección, a vermella cereixa evocadora da Paixón, o cogombro significando a redención, .... O xílgaro que agocha Xesús alude á alma dos cristiáns, o neno apártao do indesexable insecto -o pecado-.

Segue voando a mosca ata outras obras de carácter relixioso

En España contamos cunha obra de grande calidade na Colexiata de Toro, coñecida precisamente como a Virxe da mosca que aparece sobre o xeonllo esquerdo da Virxe, un anecdótico trampantollo.

Trátase dunha táboa de orixe flamenga de autor descoñecido traída a España en torno a 1520, iconograficamente responde a unha sacra conversación. Parece que sufriu desperfectos na viaxe polo que houbo que reparala, posiblemente foi entón cando se engadiu a mosca. Acompañan a María e Xesús, a Magdalena á esquerda vestida como unha cortesá do XVI, santa Catarina de Alexandría sentada no primeiro plano e unha figura masculina á dereita (¿san Xosé ou Nicodemo?)

Foi erroneamente atribuído a Fernando Gallego pola súa firma apócrifa sobre a táboa. E outra hipótese mantida durante tempo e hoxe rexeitada, é a posibilidade de que a figura de santa Catarina corresponda cun retrato da raíña Isabel

Aínda quedaba outro ámbito artístico no que presentar unha mosca: o ámbito do profano. E será nos retratos onde a encontraremos, sobre todo no norte nas brancas tocas femininas como símbolo da vida cristiá da representada.

O espléndido Retrato dunha muller da familia Hofer realizado (c.1470) por un artista de Suabia descoñecido, sorprende por esa gran mosca destacando sobre o impoluto branco da toca que enmarca o eu fermoso rostro. A seriedade da disposición, a delicadeza das mans sostendo nunha delas un nomeolvides, rómpese con ese toque cómico  da intrusa na escena.

O denominado MESTRE DE FRANCFORT, nesteRetrato do artista e a súa esposa, non se contenta cunha mosca para demostrar a súa habilidade, coloca dúas: a da toca e a que se aproxima ás cereixas. E para máis datos, na base recolle a data da obra, 1496, e as idades da parella: 36 e 27 anos.

A España chegou a moda mais tarde, con ANTONIO MORO e SÁNCHEZ COELLO

O primeiro pinta, entre 1552-53, este retrato de aparato de Catalina de Austria, a irmá pequena de Carlos V, casada con Juan II de Portugal.  Doña Catalina conta neste momento con 45 anos, amósase como unha  muller de carácter enérxico e firme, ataviada con ricas roupas e toca de papos, engalanada con xoias (oito aneis de rubís e esmeraldas, pendentes de perlas), na man dereita suxeita guantes de ámbar e un pano de man con encaixe, na man esquerda un abanico de veludo negro e reberetes dourados. Confirma o seu carácter e a capacidade de goberno, ademais da súa presenza poderosa, con algúns detalles como o papel que descansa sobre a mesa -unha nota ou unha instrución-. Para culminar o verismo que o retrato transmite, Antonio Moro inclúe o trampantollo da mosca sobre o pano da man.

Sánchez Coello formado en Portugal na corte de Doña Juana de Austria e en Flandres con Antonio Moro, será o retratista de corte de Filipe II. Este retrato da irmá do monarca e raíña de Portugal -tamén ocupou a rexencia en ausencia do seu irmán- foi realizado no 1557 e, en gran de medida, parece competir co da súa tía e sogra, como ela transmite seguridade e poder, acompañada dun  can de caza con colar adornado coas armas de Castela e Portugal e sobre o que apoia a man esquerda, viste saya negra -a tintura máis custosa de conseguir e de manter- rematado no alto coa lechuguina branca do mesmo modo que nas mangas; pano, guantes e xoias como a súa tía, e nun chisco de ollos a ela -e de Coello a Moro- unha  mosca na basa da columna que visualiza a idea de poder dos Habsburgo.

Sen dúbida onde maior triunfo tivo a presenza das moscas foi nas naturezas mortas e, por extensión, nas vanitas. Nas primeiras, unha temática moi demandada na Europa Central, permitía demostrar a técnica do pintor, nas segundas evocaba a morte.

Como mostra este Bodegón con doces e recipientes de cristal (1622) de JUAN VAN DER HAMEN. Unha sucesión de obxectos de diferentes materiais e doces dispostos sobre un taboleiro destacando sobre un fondo escuro. As formas curvas dos obxectos e mesmo dos doces (froitas escarchadas, barquillos) se segue tamén na súa disposición. Un tratamento tenebrista cunha potente luz diagonal que chega a atravesar o frasco da aloja -bebida de orixe  morisco composta de auga, mel e especias aromáticas- que atrae as golosas moscas que se pousan sobre el. Considerase que esta obra puido ser a fonte de inspiración para o Bodegón dos cacharros de Zurbarán .

Outros exemplos incluíndo obras de mulleres pintoras como MARÍA OOSTERWYCK e LOUISE MOILLON. Ambas obtiveron amplo recoñecemento neste campo especialmente con floreiros e cestos de froitas.

Nas vanitas, a mosca descansa sobre a caveira (como na Crucifixión) para converterse na metáfora visual da morte, o memento mori. Espléndida a de BRUYN coa caveira desmembrada, a vela apagada, a cartela recordatoria (omnia morte cadunt, mors ultima limia rerum: todo caduca coa morte, a morte é o derradeiro límite das cousas). Poucos elementos pero ben significativos, o único vivo é precisamente a  mosca que se nutre da morte, deste xeito a vanitas constitúe un oxímoron.

CRANACH insértaas na mesa ateigada de elementos cal natureza morta, mais o carácter moralizante recobre  a escena

SIMON LUTTYCHUYS dalle un enfoque máis persoal. Nesta Esquina do estudio do pintor, 1646, crea un ambiente nostálxico con esa mesa repleta de referentes artísticos e humanistas: as esculturas clásicas, os libros -un de botánica-, os debuxos e pinturas, mapa e globo terráqueo,... Un tratamento naturalista de marcado claroscuro no que tamén está presente o gusto barroco polo tampantollo, desde a bola de metal colgada que introduce no lenzo "o que está fora" e a mosca sobre o cadro pintado. Todo un xogo de artificio.

Pouco a pouco as moscas marcharon voando dos lenzos, aínda que hai que citar outros dous pintores do XVII que as colocan moi habilmente en cadros de xénero: MURILLO no melón en Nenos comendo uvas e melón (1645) e LA TOUR na manga do Tocador de zanfona (1631-36), unha obra de xuventude.

Casi podíamos poñer fin con este estudio Man atrapando unha mosca de GERICAULT, realizado no ano da súa morte, 1842. Un xesto ben coñecido por todos e unha acción que algúns dominan á perfección.

Sen embargo debemos dar un salto ata o singular Dalí, quen falaba así das maravillosas moscas de Cadaqués, pese a que desde neno odiaba todo tipo de insectos.

Na Persistencia da memoria, 1931, DALÍ toma para a mosca -e para as formigas- o significado orixinario de morte e destrucción, aqui son os reloxios os que se derreten como "queixo camembert" camiño da putrefacción final.

E repite en Alucinóxeno toureador (1970). Un lenzo enorme -3x4 metros- que segundo conta partiu de ver unha caixa de lapis Venus Esterbrok, onde aparecía a escultura da Venus de Milo.
Recolle  moitos dos tópicos adoitan aparecer na súa obra: Gala, Cadaqués e Creus, o Dalí neno,  as configuración atómicas do sangue do touro, a seriación, os insectos, o cabalete de pintor -ángulo inferior esquerdo,  as flores, .... Todo cun cálido e rico cromatismo.

Toda a escena está enmarcada polo anel do tendido da praza de touros presidida por Gala, con xesto de reprobación. Pola area dispóñense as Venus seriadas e os enxames de moscas, as realistas e as que semellan autoxiros, avanzando en diferentes direccións en formación coma se dun exército se tratara.

¿E o toureador e o touro? Pois hai que centrar a mirada porque o lenzo constitúe un xogo de dobre imaxe e de ilusións ópticas. Na segunda venus está o toureador con camisa branca e corbata verde, coa cabeza xirada día Dalí que é "a suma de todos os xoves que quedaron atrais e penetraron no reino dos mortos". Abaixo e á esquerda o touro morto co morro no chán, o lugar do charco de sangue muta en praia e o alto e o seu lombo en rochas de cabo de Creus. Outro toureiro mais en segundo plano, brindando coa montera en alto. E outra imaxe oculta o dálmata nas areas da praia. (Ver en grande) Así, neste marco de morte, as moscas adquiren todo o sentido. Mais tamén está presente o amor a través de Venus, o amor a Gala, un amor distante pois nesta época Gala vivía sola no castelo de Púbol.

Así, neste marco de morte, as moscas adquiren todo o sentido. Mais tamén está presente o amor a través de Venus, o amor a Gala, un amor distante pois nesta época Gala vivía sola no castelo de Púbol.
Á morte alude a montaxe escultórica de DUCHAMP, Torture morte (1959), un significado contradictoria dado que se pensamos en tortura, ésta sería a que se exerce sobre un ser vivo, sen embargo Duchamp presenta un membro do corpo humano "torturado" polas  moscas. E non son moscas depictae, son moscas de verdade pegadas nun molde de xeso.

De remate unha risada coa mosca bulindo e o seu cazador, un tema para explicar as vangardas da historia da arte, unha ilustración de Marco Mariolungo. Temos falado del fai tempo noutra entrada.

A guinda do pastel cun peche musical ad hoc. Pensei no supercoñecido Voo do moscardón de Rimsky-Korsakov, pero o que temos tratado é sobre moscas non sobre moscardóns, asi que decántome por unha das miniaturas de Mikrokosmos, composicións breves para o estudio do piano, de Béla Bartók: Desde o diario dunha mosca.