DO READY-MADE Á TRASH ART

A presenza do obxecto na historia da arte ten un longo percorrido que posiblemente deberíamos iniciar no Cubismo e con Picasso (Natureza morta con cadeira de palla, 1912). Pero foi o Dadaísmo quen radicaliza o emprego dos obxectos con diferentes e variadas formulación que terán continuidade ata o presente.

A arte obxectual naceu no ámbito das vangardas do século XX -Cubismo, Futurismo, Dadá,..- como unha mostra da antiarte, como un cuestionamento da concepción artística. Neste contexto, un obxecto é seleccionado non polo seu valor plástico como entidade illada, senón como un punto de partida para ser transformado na súa significación á marxe das normas establecidas. Neste sentido de valor semanticamente significante enlaza coa arte conceptual en tanto que a idea prevalece sobre a forma, de modo que o importante é a planificación previa mentres que a execución redúcese a unha mera cuestión mecánica

Vexamos algunhas das configuracións clásicas con obxectos seleccionados -apropiados- para o seu emprego en composicións significativas

Roda de bicicleta, 1913

Literalmente o "xa feito" polo emprego de materiais usados.

Os mais famosos son os de Duchamp, un obxecto de produción industrial en serie cambiado de contexto, sen modificar, asinado e titulado con un nome que nada ten que ver coa súa función orixinal -recordemos A fonte-.

Non se trataba de afirmar que tal obxecto era unha obra de arte, en absoluto procura unha emoción nin leva a cabo unha intervención estética, senón de sinalar o inadecuado da definición de arte.

Man Ray manipula o obxecto engadindo outros elementos, no caso de Regalo (1921)-á dereita-, unha ringleira de cravos a unha prancha de ferro, deste xeito introduce unha contradición entre o resultado e a función primeira do obxecto. O xogo combinatorio leva ó absurdo.

Fragmentos de distintos materiais combinados e insertos dentro do cadro segundo a intuición do artista á marxe de toda regra pictórica ou plástica. O collage cubista daba continuidade á fragmentación pictórica no plano.

HANNAH HÖCH, Cut with the Kitchen Knife through the Beer-Belly of the Weimar Republic, 1919
H. BAYER, Soidade do cidadán, 1932

O Surrealismo combina elementos dispares  suxestivoscos que configurar unha nova imaxe, objet trouvé. Neste caso o obxecto é descontextualizado e sumado a outros, carentes do seu significado e función orixinaria, resultando un novo obxecto cunha significación diferente, a miúdo simbólica conectada ó inconsciente pola súa asociación formal. Representa unha das vías do obxectualidade surrealista.

Schwitters, Relief in Relief, 1942-45

Esta denominación foi empregada por primeira vez no 1953 por Jean Dubuffet. Son moi característicos os do dadaísta, Schwitters, como unha variante do collage. Combina materiais sen transformar, non-artísticos, de refugallo e obxectos comúns rexeitados pola sociedade, ós que denomina Merz -polo corte casual da palabra Kommerz que figuraba nun dos seus primeiros collages-. Non intentan explicar a natureza  nin plasmala, senón facer unha interpretación persoal dos sentimentos que provoca -o que enlazaría co Expresionismo- a través dunha nova linguaxe. 

As assemblages adoitan empregar sempre materiais de desfeito, o que non se facía nas combinacións de obxectos anteriores, pero manteñen como eles a disfuncionalidade. Como técnica artística manifestouse dentro de practicamente todos os estilos que se suceden no século XX tanto en Europa coma nos Estados Unidos: Neodadaismo, Fluxus, Costructivismo, Minimalismo, Arte Povera, Nova Obxectividade, ... Conecta có Junk Art/arte da reciclaxe cuestionando  a nobreza dos materiais

 Posto que cabe todo tipo de composicións, encontramos modelos moi distintos:

• As combine-painting de Robert Rauschenberg, mesturando pintura con cousas reais sexan rodas, animais disecados, coches,....

The Tower, 1958

Monogram, 1959 (combine-painting)

Sen título, 1945

• As  caixas de Joseph Cornell  e con disparidade de obxectos ordenadamente colocados. Veñen ser unha poética da memoria, el as denomina "teatros do soño"

• Os armarios, case instalacións que recordan os retablos, de Louise Nevelson, con restos de madeira apertadamente distribuidos en caixas, recuberto todo con pátinas brancas, douradas ou negras. Quizais unha evocación do faiado da memoria e do inconsciente.

Dawn's Wedding Chapel IV, 1959-60

Royal Tide IV, 1966

• Le tableau piège, trampa de mesa, ou the snare-pictures (pinturas trampa) de Daniel Spoerri con vaixelas, restos de comida, .... todo acumulado casualmente disposto todo soble un tableiro e colgado da parede coma se dun cadro se tratara. Suxire a mutación visual producida polo paso do tempo

• As acumulacións de obxectos de uso similar ou non, idénticos ou da mesma familia, enteiros ou deformados, agrupados plasticamente en ritmos caóticos ou repetitivos. A acumulación suxire mais que un obxecto illado.
  

Arman,  Accumulation of Cans, 1961

John Chamberlain, Young Baggage, 2005

Richard Stankiewicz, Little Phaeton Dreams, c. 1922

• As combinacións escultóricas con desperdicios industriais sustraidos da mesma funcionalidade da máquina.  

O pioneiro do emprego da chatarra nas artes plásticas foi Richard Stankiewicz (á dereita),  realizando composicións figurativas primorasamente ordenadas cun punto de humor e alto grado de inxenio.
Co mesmo tipo de materiais pero empregados de xeito non figurativo, David Smith crea configuracións abstractas expresionistas de fomas caligráficas lineais e curvas-un debuxo no espazo-, que coa súa carencia de masa semellan formas etéreas cheas de forza expresiva.

Australia, 1951

Pola súa parte as máquinas-escultura de Jean Tinguely servídose de materiais igualmente industriais exploran  no campo da cinética ó introducir o movemento pero tamén o sonoro, concretamente o ruído, resultante do movemento dos mecanismos ou instrumentos insertados na estructura e activados polo espectador.

Fatamorgana, Méta-Harmonie IV, 1985 (ver en acción)

Pistoletto, Venus dos trapos, 1974

Revisado o pasado en todas estas mostras que se moven entre a arte obxectual e conceptual demos un paso adiante coa street art, a arte da rúa, unha das significativas mostras da arte contemporánea cunha vertente denominada Trash art, que engloba as manifestacións artísticas -pinturas, esculturas, instalacións, happenings, collages,... - construídas con elementos de reciclaxe tomados do lixo, ou co  lixo mesmo, mais ou menos modificados, movéndose, en principio á marxe dos circuitos artísticos. Enlazan coa arte conceptual, a arte Povera (á dereita) e o Junk Art/ arte da reciclaxe que vimos de ver.

Pois ben, neste ámbito de outsiders  hai exemplos ben interesantes como podemos ver na colección de imaxes que segue con obras de:

Francisco de Pájaro, extemeño afincado en Londres  comezou a pintar sobre as bolsas do lixo da rúa -di que porque non podía mercar materiais-. Crea figuras cheas de inxeño e  ironía, xoga cos distintos niveis, combina e transforma para crear composicións reivindicativas. Adoita escribir enriba "art is trash" a arte é lixo.¡Magnífico e orixinal! 

RAE, xunto co graffiti mural realiza divertidas montaxes escultóricas sobre elementos urbanos en Nova York 

Debemos engadir a Bordalo II, artista portugués que  leva a cabo verdadeiras instalacións de animais en relevo.

Vik Muniz. Este brasileiro emprega todo tipo de materiais reciclados ou naturais - terra, chocolate, pezas de puzzle ou azucre - para compoñer  imaxes que en moitas ocasións toma da historia da arte. Nas imaxes que seguen versiona: A morte de Marat de David, Narciso de Caravaggio e Hipomenes e Atalanta de Guido Reni.

Donald Edwards e as esculturas por empaquetado (moito recordan as de Judith Scott, se ben estas non son figurativas)

 

Neumáticos nas poderosas esculturas de Yong Ho Ji

Marc Bourlier, con anacos de madeira atopados nas praias

El Anatsui é un artista africano que realiza enormes murais como grandes tecidos de cores elaborados con todo tipo de refugallos: tapóns, latas esmagadas, arames. Un traballo minucioso, lento, custoso pero que logra o efecto de telas suntuosas en cores brillantes que se ondulan xerando ricos efectos luminosos.

As paisaxe de Tom Deininger constitúense con multitude de obxectos sen empregar pintura nin pinceis, as formas derivan da acumulación (mira os detalles da versión de Monet)

HA Schult e a instalación de Trash People, grandes esculturas humanas  a gran escala de materias reciclados (¿evocación dos guerreiros de Xian?) dispostas en perfecta formación. A mostra percorreu diversas cidades do mundo como reclamo contra da altísima xeración de lixo na actualidade

FOTOGRAFÍA E INSTALACIÓNS 

As instalacións de Alejandro Durán transforman a paisaxe con materiais plásticos arrastrados pola mar facendo composicións coas que critica o consumismo en defensa do medio ambiente

Na mesma liña

Fotografías de Barry Rosenthal  na serie Found in Nature. Bodegóns de materiais arrastrados polo mar, agrupados en orde por cores e formas

Vilde Rolfsen, realiza suxerentes e sorprendentes paisaxes nebulosos formados polas bolsas de lixo

Fotografías de Horacio Salinas

E logo están todos aqueles que dan forma a pequenas esculturas que se moven entre a arte e as manualidades, pero sempre cun alto grado de creatividade 

Little Forest de Natsumi Tomita	Os insectos imaxinarios de Mark Oliver
Os peixes de Giusto Sucato	Os bufos de Robyn Stewardson
Junior Fritz, expresións faciais con rolos de papel hixiénico
Brett McDanel, emocións humanas	Kimberly Willcox
Máscaras de Thierry W. Despont

E o summum do traballo con lixo é a experimentación levada a cabo polo creativo Justin Gignac. No 2001, apostou pola importancia do empaquetado independentementee do contido, así que deseñou un perfecto cubo transparente no que metía lixo auténtico recollido das rúas de Nova York. Marketing, marketing, marketing,...., os cubos -numerados e firmados- vendéronse coma churros, ¡un recordo turístico da cidade: garbage!

LENZOS EN DESFILE

A moda e a arte, ¡canta intercomunicación!. 

Xa temos visto como funciona a ósmose entre as dúas, ben porque os deseñadores tomen formas, texturas, siluetas, tecidos, estilos, cores, ambientes,.... ou porque incluso poñen en pé os trazos que caracterizaron a personalidade dun artista, por exemplo o espírito de Frida Kahlo, unha verdadeira icona da historia da arte, semella tomar vida nos deseños de Valentino no 2015 igual que o fixera nos de Maya Hansen no 2013, en interpretacións ben diferentes.

Pero , ¡sorpresa!, hai modistos/deseñadores que deron un paso adiante.

O francés Castelbajac, el mesmo pintor de marcado estilo pop -empregou iconas da cultura popular como os personaxes de Disney, as pezas de Lego ou os osos de peluche-, colaborou con artistas contemporáneos como Hervé di Rosa, Robert Cambas, Miquel Barceló, Keith Haring ou Basquiat, entre outros, xunto cos seus propios debuxos e pinturas para crear vestidos-lenzo (primavera 2014)

Este traxe, arriba á esquerda, foi pintado polo deseñador no backstage durante o desfile, foi o derradeiro en saír á pasarela como conclusión dunha performance que presentaba mulleres-cadro

No 2015, en colaboración cos artistas urbanos LekandSowat presentou a súa colección primavera-verano cunha escenografía grafitera que inspiraba os mesmos deseños. Os dous artistas urbanos remataron a pintura da parede no comezo do desfile (ver)

Mais o paso definitivo é un desfile de lenzos !!!!

Viktor&Rolf, son dous holandeses que fundaron a súa casa de costura en París no 1993. Desde os seus comezos amosáronse rupturista, transgresores, extravagantes, con presentación de incribles performances.

No desfile outono-inverno do 2015, sobre unha aséptica pasarela, as modelos portaban sobre sinxelos vestidos azuis uns deseños decorados como pinturas con delicadas manchas de tipo action painting ou leves figuracións tomadas da idade de ouro da pintura neerlandesa, toda a tela-lenzo rodeada de marcos dourados quebrados segundo as necesidades da patronaxe; abrigos, vestidos, saias, capas. Era como tomar un cadro e refacelo ata construír vestimentas

Despois, os dous deseñadores sacaban lo lenzo e o colgaban da parede da parte posterior do escenario. O que comezara sendo un desfile de costura remataba sendo unha galería de arte

Nada mellor que velo

Seguro que estes deseños non serían cómodos para o seu uso de acotío, o que realmente subliñan os seus autores é a propia reivindicación como artistas. En palabras súas:

Un vestido transformase nunha obra de arte, logo nun vestido e de novo nunha obra.

14 DE FEBREIRO

14 de febreiro, día de san Valentín, día dos namorados, mais ¿por que ese día?
Imos ver a razón desta celebración, pero comezamos por unhas suxerentes imaxes da expresión do amor a través dos bicos: bicos apaixonados, bicos tenros, bicos mitolóxicos, bicos roubados, bicos surrealistas, bicos etéreos, bicos furtivos,bicos tímidos, bicos misteriosos, bicos devoradores, bicos anxelicais,...
Ah! non logrei evitar a tentación de incluir tres bicos de fotografía, mais correctmente dúas fotografías míticas e o bico fraternal socialista de Leonidas Brezhnev (URSS) e Erich Honecker (RDA), inmortalizado nunha fotografía no Berlín de 1979. A imaxe fíxose, diríamos hoxe, viral en todo o mundo. Caído o Muro,no 1989, o artista ruso Vrúbel foi encargado de facer un mural sobre os seus restos coa famosa fotografía, á que engadiu a lenda "Meu deus, axúdame a sobrevivir a este amor mortal" en ruso e alemán.


A Idade Media non escapou do feito amoroso do bico (¡nin doutros actos amorosos!, recordemos os canzorros románicos). O relevo da arquivolta da porta lateral de Santa María de Piasca recolle un bico, no que algúns queren ver un ha representación teatral. ¿Quen sabe?

Agora ollemos cara atras para ir ata a antiga Roma.

Os romanos celebraban as festas Lupercais -unha das tantas que tiñan para as súas múltiples divindades- na honra do Fauno Luperco entre o 13 e o 15 de febreiro (Ante Diem XV Kalendas Martias), protector dos rabaños caprinos e ovinos dos ataques dos lobos, deus da natureza salvaxe e da fertilidade dos campos. Parece que tamén evocaba os coidados que a loba Luperca deu ós xemelgos Rómulo e Remo, fundadores de Roma.

Para Varrón, a festa tiña sentido purificador do mesmo xeito que eran purificadoras as outras dese mes: as Quirinalias do dia dezaste e as Terminalias do día vintesete. De feito o nome deste mes -februarium- ven do latín februo, que significa purificar.
Se ben comezou como festa de pastores, logo pasou a ser exclusiva para os nobres, o mesmo Marco Antonio presidiu unha das tres seccións que formaban o colexio de lupercos.

Os sacerdotes lupercos reuníanse o día quince nunha cova do Palatino que actuaba a modo de templo -o Lupercal onde a loba aleitou a Rómulo e Remo [1], completamente espidos ou só cubertos por unha pel de macho cabrío, a cara cuberta cunha máscara de barro e os corpos untados de graxa, para inmolar ó deus Pan unha cabra e un can. 
Un dos actos iniciais da cerimonia comezaba cando o primeiro sacerdote tocaba a fronte dos lupercos co coitelo tinguido do sangue das vítimas, e despois, cunha la empapada en leite, lavaba aquela mancha. Neste momento comezaban as gargalladas. Así nos conta Pluarco en Vidas paralelas:

O coitelo ensanguentado co que se toca a fronte dos lupercos alude ós crimes cometidos nese mesmo día e ó perigo que correron Rómulo e Remo, mentres que a ablución con leite sería un recordo do leite da loba Luperca que amamantou ós fundadores de Roma.

Terminados os sacrificios, cortábase en tiras a pel das vítimas facendo unha especie de látigo -as februa-, repartíanse entre os participantes que saían correndo ó redor do Palatino golpeando coa februa a todo aquel que encontraban.

Fragmento dun relevo en terracota da época de Augusto

Conrad Dressle, Lupercalia, 1907

Especialmente interesábanse polas mulleres como nunha evocación das saídas nocturnas dos faunos polas montañas. Mais tamén as mulleres procuraban achegarse ós lupercos: as xestantes tentaban rozar coa la ensanguentada para evitar as dores do parto e as mozas como un rito de fecundidade. Ovidio escribiu:

¿Qué esperas matrona? Non serás nai ti grazas a poderosas herbas nin a máxicos encantamentos. Recibe as azoutas da destra fecunda, e pronto o teu sogro terá o desexado nome de avó.

A celebración remataba cun festín coa carne das vítimas.
En conxunto a conmemoración tiña un forte carácter bullangueiro que foi derivando cada vez mais co paso do tempo, e pese a que Augusto prohibiu a participación dos menores de catorce anos, a festa continuo incluso cos mais mozos. 
Cicerón foi crítico coa festividade

Esta cofaría salvaxe e agreste, de irmáns en figuras de lobos que fixeron unha unión silvestre antes que a civilización e as leis

¿Terán algo que ver con tales ritos os peliqueiros de Laza, os cigarróns de Verín, os felos de Maceda que coas súas zamarras ou bastóns, no caso dos felos, golpean e marean a todos os que se cruzan no seu camiño?

Volvamos ó noso tema
As Lupercais degradáronse en carnavaladas indecentes, o estado retiroulles as subvencións, e,  se xa Teodosio prohibira todo acto de culto pagan, foi finalmente o Papa Xelasio I quen puxo fin a tales festividades -agora xa non relixiosas- no ano 494 ameazando de excomunión a todo o que participara nelas. Escribiu duras palabras:

Vosoutros que celebrades un monstro composto de non sei qué mestura de besta e de home
Celebracións que son execración, crime público e instrumento de perversión

Por se a xente non cumpría, ideou algo mais: inventar unha festa relixiosa nesas mesmas datas para borrar aquelas centradas nos praceres da vida e da carne.
Non había mais que mirar o santoral, precisamente o día 14 de febreiro -xusto o día anterior das grandes Lupernais- estaba adicado a San Valentín, unha figura non moi relevante -nin sequera estaba claro que existira- pero que agora podía recibir novas significacións, lendas e incluso milagres como o de devolver a vista á filla do prefecto romano que o custodiaba no cárcere.
Sexa pois!. Valentín, primeiro médico logo sacerdote, fora un mártir executado no 270 por non renunciar á súa fe cristiá e por celebrar secretamente matrimonios dos lexionarios romanos ós que Claudio II condenara a ser célibes para non perder o seu ardor guerreiro. Adquiría así unha significación ben interesante, a de protector dos namorados.

Martirio de San Valentín (s.XVIII)

San Valentín é representado con casulla, sotana negra e manto O seu atributo adoita ser unha espada cravada no peito e ás veces un sol na man como símbolo da luz, en recordo do milagre.
Pasados os anos e cun santo xa ben popular, só restaba sumarlle incluír o día na roda do consumo. Parecer ser que foi Esther Howland nos Estados Unidos a primeira en comercializar as tarxetas do Día de San Valentín como Día dos Namorados, unhas tarxetas con debuxos simbólicos contornadas con delicados encaixes de papel. O éxito foi fulgurante.

Anuncio de 1948, tomado de AB

En España a celebración comezou a celebrarse a mediados do século XIX por iniciativa duns grandes almacéns, Galerías Preciados, como medida de marketing de incremento de ventas.

Por suposto que tamén se asociou co Día dos Namorados a Cupido, aquela figura mitolóxica alada, fillo de Venus e Marte, que caprichosamente dispara os dardos de amor ás veces cos ollos vendados como símbolo de que o amor é cego. Desde a antigüidade Cupido, o Eros grego, estivo asociado co amor e, pese a que os demais deuses foron caendo no esquecemento, Cupido mantívose como símbolo do amor e, por suposto, a san Valentín.

Cupido na Alegoría da primavera, Sandro Botticelli

---

[1] O achado no 2007 dunha grota baixo do palacio de Augusto no Palatina, foi posta en conexión coas Lupercales. Sen embargo non todos os estudiosos están de acordo con esta conexión sontendp pola contra que se trata duin ninfeo ou dun triclinium da época de Nerón