POLOS VIEIROS DA ARTE

29/04/22

París, 1937. Preludios e fugas dunha icona

UNHA EXPOSICIÓN

A Exposition Internationale des Arts et Techniques dans la Vie Moderne de 1937 celebrada en París, tiña como obxectivo mostrar como arte e tecnoloxía non eran campos opostos senón que ían da man, o fermoso e o útil serven ademais para promover a paz.

A situación política en Francia non era fácil, tampouco no resto de Europa. A Fronte Popular no goberno presidido por Léon Blum buscaba subliñar a identidade nacional incorporando as colonias e ao tempo erixirse como país libre á marxe dos extremismos triunfantes en Alemaña (Hitler), Italia (Mussolini) ou a Unión Soviética (Stalin). Fíxose necesaria unha forte inversión económica que foi respaldada polo éxito, inaugurada o 25 de maio (ata o 25 de novembro), contou con máis de 300 pavillóns, 52 países e máis de 31.000 visitantes.

Francia modificou o espazo erguendo edificios novos que aínda se conservan como Palais Chaillot, o Palais d'Iéna, Palais de Tokyio, Palais de la Découverte. Os pavillóns estranxeiros máis impresionantes pola súa megalomanía e significación foron o da URSS e do Alemaña.

Baixo a premisa de tecnoloxía e arte, houbo pavillóns destinados á aeronáutica, á electricidade, ás obras públicas, aos descubrimentos científicos, mentres que a arte agrupouse nun museo de arte moderna amén da colaboración con obras de integradas nas distintas edificacións.

Na imaxe seguinte recóllese o legado arquitectónico (en verde) e sitúanse algúns dos pavillóns, obra de recoñecidos arquitectos, e as obras artísticas que contiñan.

UN PAVILLÓN

O goberno da República -especialmente impulsado pola Generalitat- quixo que o Pavillón español servira de testemuña e de propaganda política para atraer o público á causa republicana e contra da guerra que o país estaba sufrir sen contar coa axuda internacional. Curiosamente tamén o goberno de Franco participou na Exposición colocando as súas mostras no Pavillón do Vaticano, situado xustamente enfronte.

O edificio, de traza racionalista case sen paredes, foi obra dos arquitectos Josep Lluís Sert -discípulo de Le Corbusier- e Luis Lacasa. Constituía unha especie de contedor de mostras artísticas de vangarda e de carácter reivindicativo. Houbo de levantarse a toda presa nun terreo irregular e con baixo presuposto.

A primeira planta, a principal, con chan de esparto e acceso por unha escaleira exterior, contiña a mostra de artes plásticas, as seccións ministeriais e as tradicións populares. A planta inferior cun patio, que podía cubrirse electricamente cunha lona, contaba con escenario, unha pequena biblioteca da causa republicana e unha galería co Guernica e a fonte de Calder.

Aínda que a Exposición se inaugurou no mes de maio, o Pavillón español non estivo listo ata o mes de xullo. Derrubouse ao rematar a Exposición, pero no ano 1992 aproveitando os Xogos Olímpicos fíxose unha reconstrución destinada a Centro de Estudos Históricos Internacionais e Biblioteca do Pavillón da República.

UNHA ACHEGA ARTÍSTICA

Dos artistas exilados, non se logrou a colaboración Dalí. Ademais da exposición plástica houbo proxeccións de Buñuel, concertos, representacións teatrais, danzas rexionais, exposición de libros e artes populares, paneis dos logros ministeriais (educación, agricultura, patrimonio) conferencias ...

Moi significativos foron as fotomontaxes de Josep Renau, recoñecido cartelista e publicista, e por entón Director Xeral de Belas Artes, foi el quen logrou a participación de Picasso e quen se encargou do traslado do patrimonio artístico de Madrid a Valencia.

E por todas partes textos reivindicativos. A imaxe e os textos da fachada cambiaban cada quince días.

CONTRIBUCIÓN DE PICASSO

Ademais do Guernica, Picasso cedeu un total de cinco esculturas, catro cabezas de muller e a muller oferente. Desta última fixo despois unha versión en bronce a gran tamaño, que destinou á súa tomba no Eran obras realizadas no taller de escultura que no 1930 montara en Boisgeloup, que se versionaron en cemento e colocaron no exterior e na exposición interior. Marie-Therese Walter, a súa parella do momento, foi a musa das obras.

Cedeu tamén o pequeno e irónico lenzo "Retrato da marquesa do cu cristián botando un peso aos soldados mouros defensores da virxe" e doou os augafortes de "Sono e mentiras de Franco", unha especie de cómic de 18 viñetas. As estampaxes venderíanse no Pavillón como axuda ao goberno da república.

UNHA ICONA: PRELUDIO E FUGAS

As relacións de Picasso co goberno da República, presidido por Azaña, eran moi boas como o demostra o ter sido nomeado en setembro do 36 director museo do Prado. Aceptou encantado aínda que realmente nunca chegou a tomar posesión do cargo -tampouco sería despois oficialmente destituído- nin apareceu por alí. Aínda así non foi substituído ata o remate da guerra civil, cando o ferrolán Fernando Álvarez de Sotomayor, recoñecido retratista, pasou a ocupar o cargo.

En xaneiro do 37 -aínda que os contactos comezaran meses antes-, o goberno, a través de Renau, encargoulle unha obra para o Pavillón. Aceptou o encargo cobrando tan só os gastos derivados.

Pasaba o tempo e Picasso no decidía que obra facer, inicialmente pensou no tema "O taller: o artista e a modelo, pero a noticia na prensa francesa dos bombardeos sobre a poboación vasca de Guernica pola Lexión Cóndor alemá, ao servizo do bando nacional, o 26 de abril vai ser o detonante. A vila non era un obxectivo militar e carecía de defensas antiaéreas polo que a destrución foi máxima. A única intención do ataque foi sementar o terror entre a poboación civil. Aquela masacre foi o punto de partida para executar este gran lenzo no que converte o feito en símbolo da violencia, a destrución e a dor.

Comezou entón o 1 de maio un traballo intenso con multitude, un total de 45 bosquexos, estudos e apuntamentos en diferentes soportes e con diferentes técnicas, houbo de alugar dúas plantas doutro edificio -e acondicionalo con focos e estufas- dado o gran tamaño do lenzo que non cabía no seu taller e rematar en apenas mes e medio, traballando incluso de noite. Remátao o 4 de xuño. Dora Maar, con quen tiña relación neses tempos, fixo o seguimento fotográfico co que se documenta todo o proceso creativo da obra. Revisamos os estudios de composición, figuras e particulares.

Dora Maar, recoñecida fotógrafa e parella de Picasso, documentou de principio a fin todo o proceso creativo en 24 fotografías -compradas polo goberno español-. A través delas podemos ver as modificacións que vai levando a cabo, como a introdución da lámpada no alto no lugar que antes ocupaba un gran sol e a desaparición do brazo levantado do soldado morto. Colección no Museo Reina Sofía.

Xa entregado o lenzo, aínda continuou, entre xuño e outubro, unha serie de bosquexos e obras sobre as cabezas chorando e a nai con fillo morto, son os denominados postcriptos (post scriptum, continuación). Son pezas ligadas formal e conceptualmente ao Guernica, que formaban parte da doación e que obrigatoriamente debían ser inseparables do gran lenzo.

Cóntase que durante a ocupación alemá de Paris, un oficial da Gestapo mostroulle unha foto do Guernica a Picasso e preguntoulle "¿Vostede fixo isto?", a o que Picasso respondeu "Non, foron vostedes". Aínda houbo outros feitos bélicos e xenocidas que Picasso levou aos pinceis: , en 1944 cando se descubriron as fosas dos campos de concentración nazis, e , 1951.

Convertida nunha icona contra da guerra, a súa reprodución -total ou parcial- en centos de actos reivindicativos en todo o mundo en carteis, pancartas ou murais de art street, ademais de portadas de libros, discos, folletos, tarxetas, selos, adhesivos, chapas ... A ONU, na entrada do Consello de Seguridade, conta cun tapiz na entrada que aparece como fondo cando se fan roldas de prensa, pero en febreiro do 2003, cando o Secretario de Estado dos EEUU, Colin Powell, anunciaba o bombardeo de Iraq, cubriuse cunha cortina azul có símbolo da ONU.

Outros "xeitos de fuga" do Guernica son as reinterpretacións que tantos artistas realizaron.

As fugas pasaron tamén a outros ámbitos:

18/06/21

FUTURISMO

No 1909, a primeira plana de Le Figaro publica o texto de Marinetti Manifesto do Futurismo, (fragmento, texto completo) que xa días antes se recollera na prensa de Bolonia. Un total de 11 puntos nos que o poeta italiano propón non só un novo xeito de facer literatura e arte senón tamén un novo modo de vivir na modernidade e de desafiar as vangardas de París.

1. Queremos cantar o amor ó perigo, o hábito da audacia e da temeridade.
4. Afirmamos que o esplendor do mundo enriqueceuse cunha beleza nova: a beleza da velocidade. [...] un automovil ruxindo que parece correr sobre a metralla é máis fermoso que a Victoria de Samotracia.
7. Non hai neleza senón na loita...
10. Queremos destruir e queimar os museos, as bibliotecas, as academias variadas e combater o moralismo, o feminismo e todas as demais cobardías oportunistas e utilitarias.
[....] fundamos hoxe o "futurismo", porque queremos liberar este país da súa fétida gangrena de profesores, de arqueólogos, de cicerones e de anticuarios.

Sen esquecer outros ámbitos artísticos -música, escultura, cine ou literatura-, das que tamén se publicaron manifestos particulares, os principais artistas plásticos adeptos ó movemento -Boccioni, Carrá, Balla, Russolo e Severini- publicaron o Manifesto dos pintores futuristas e o Manifesto técnico da pintura futurista. O primeiro conclúe:

Os mortos serán enterrados nas entrañas máis profundas da terra! O limiar do futuro quedará libre de momias! Abride paso á mocidade, á violencia, á ousadía.

O segundo (texto completo) explicita os principios técnicos:

O xesto que reproduciriamos no lenzo xa non será un momento conxelado no dinamismo universal. Será simplemente a sensación dinámica en si mesma.
De feito, todo se move, todo corre, todo mse transforma rapidamente. A figura nunca está iestable diante dos nosos ollos, senón que aparece e desaparece constantemente. Debido á persistencia da imaxe na retina, as cousas en movemento multiplícanse constantemente; a súa forma cambia como vibracións no espazo que percorren. Así, un cabalo que corre non ten catro patas, senón vinte, e os seus movementos son triangulares.

TRAZOS

Berce, Milán
Velocidade como expresión do vórtice da vida
Exaltación da modernidade a través dos avances tecnolóxicos que simbolizan a perfección (tren, automóbil, fábricas, avións)
Expresar a enerxía dinámica interior da materia física continuamente transformada no espazo, é o que os separa do Cubismo que amosa unha realidade estática e sólida desde un punto de vista plástico e xeométrico
Representar a cuarta dimensión: o tempo
Herdanza da técnica divisionista e da simboloxía simbolista
O movemento exprésase pola repetición das posicións do movemento ou por liñas de forza
A cor empregada con valor construtivo

Toda unha actitude vitalista enchida de valores políticos xa que tamén eloxia a violencia, o mito do individuo revolucionario e o demiúrgo que impón a súa vontade na historia. o movemento nace nun clima histórico no que, por outros camiños, nacerá o Fascismo.

As súas "veladas futuristas", ben publicitadas, recitaban textos sarcásticos e violentos que incitaban á protesta bárbara.

Foi interesante a súa proposta de conectar a vangarda coa cultura de masas ou a creación de fórmulas que serán aproveitadas polo cómic, pola publicidade e no deseño tipográfico.

Non obstante, valores defendidos como a guerra, os nacionalismos, a misoxinia ou o militarismo, fainos entroncar cos fascismos, o mesmo Marinetti colaborou no Manifesto Fascista de 1919. Despois da II Guerra Mundial queda circunscrito ás artes aplicadas.

REPRESENTANTES

UMBERTO BOCCIONI

O obxectivo da escultura é a reconstrución abstracta dos planos e dos volumes que determinan a forma, non o seu valor figurativo.

Foi o compoñente máis destacado do movemento ó que achegou tamén numerosos escritos teóricos.

A visión simultánea da realidade a través de fragmentación da imaxe tamén se aplica ós contidos psíquicos e mentais (Tríptico dos estados de ánimo).

Muller no café. Compenetración de liñas e planos

GIACOMO BALLA

CARLO CARRÁ

A súa adscrición o movemento futurista remata cando coñece a De Chirico e pasa á pintura metafísica da que será un dos fundadores.

Se tivera continuado cos futuristas, sería un hipócrita. Coa miña nova actitude intento atopar ... ese equilibrio entre arte e tradición, entre natureza e arte ... negado ó futurismo.

LUIGI RUSSOLO

Ademais da pintura traballou no campo da música sobre a que publicou A arte dos ruídos e inventou o "entoador de ruídos". Temos falado da súa música nesta entrada.

GINO SEVERINI

A descomposición da imaxe en teselas cromáticas xustapostas, como vista a través dun calidoscopio, e a súa estancia en París acabarán por conectalo co Cubismo en cuxa formación participará activamente.

O cómic empregará este recurso de repetición, ademais das liñas cinéticas, para representar o movemento

Hoxe seguen a parecernos contemporáneos moitos dos seus deseños publicitarios ( DEPERO e Campari) e tipográficos.

Adam and the Ants, fan con esta canción de 1979 toda unha versión sonora do Futurismo, o ritmo musical impón a velocidade da que tanto gustaban os futurista que se citan: Marinetti, Boccioni, Carrà, Balla, Palazzeschi. Ademais do propio Manifesto Futurista.